Albośmy to jacy tacy1
Drogie czytelniczki, drodzy czytelnicy,
Piszę do Was żeby naświetlić odrobinę kontekst polskich przedstawień ostatnich lat i uchwycić charakter pomysłów, jakie nasi twórcy mają na współczesny polski teatr. Muszę uprzedzić Was, że nie jestem krytyczką teatru, więc moje słowa będą miały charakter bardziej impresyjny niż naukowy. Postaram się jednak to wszystko odrobinę usystematyzować.
Mieszkam i studiuję w Warszawie, więc musicie wiedzieć, że przez mój tekst będzie przebijała warszawo-centryczność. Sami pewnie rozumiecie, że nie da się być cały czas na bieżąco z każdym nurtem teatralnym w kraju.
Jaki jest więc polski teatr współczesny? Odrobinę leniwy, mocno pogubiony. Ma silne i piękne tradycje - i dramaturgiczne i reżyserskie – i klasyczne i awangardowe. Ma Mickiewicza, Wyspiańskiego, Witkacego, Kantora, Grzegorzewskiego (i wielu innych!). Przeszedł już swoje – powstały w naszej historii przełomowe dramaty i spektakle, których wpływ wykraczał daleko poza teatr (słyszeliście o premierze "Dziadów" w reż. Kazimierza Dejmka w 1967 roku w Warszawie, które stały się impulsem studenckich protestów i początkiem Marca '68?).
Wydaje mi się jednak, że jego współcześni twórcy zgubili się gdzieś między zerwaniem z tradycją a zrozumieniem, czego nowego szukają. Wyrzekli się częściowo starych dramatów i znanych konwencji scenicznych, żeby zastąpić je spektaklami bezpośrednio korespondującymi ze współczesną sytuacją społeczną, poszatkowanymi tekstami, często zaczerpniętymi z dyskursu debaty publicznej lub popkultury, działaniami performatywnymi przywiezionymi z zachodu, postdramatyzmem i autotematycznością. Moim zdaniem merytorycznie zyskał na tym jedynie polski teatr tańca. Temu udało się uniknąć powierzchownych kalek z zagranicy a współczesne poszukiwania choreografów, które powoli stają się widoczne na polskich scenach, są ciekawym i pięknym doświadczeniem dla widza.
Zorientowany na zachodnie estetyki teatr spotkał się z coraz bardziej radykalnie konserwatywną sytuacją polityczną w naszym kraju i wszedł w nią z butami – niestety często niemądrze i powierzchownie, z agresją zamiast chęci rozmowy. O swoją prawdę zwykle wojuje gniewem, zaostrza publiczne konflikty i żywi się nimi, jednocześnie uniemożliwiając jakiekolwiek porozumienie. Zdaje się tym samym uniewrażliwiać widza. Jednym z przełomowych wydarzeń takiego teatru była „Klątwa” Olivera Frljicia w Teatrze Powszechnym w Warszawie. Zadziałała jednak krótkowzrocznie – wywołała huragan, który zantagonizował lewicę i prawicę i przetaczał się przez chwilę po życiu publicznym Polski, podtrzymała pełen podziałów status quo i ucichła jakby nigdy nic, nie licząc się z konsekwencjami.
To tym bardziej smutne, że aktualność jest przecież cenną w teatrze cechą, ale nasz teatr często wchodzi w nią tak na skróty, że staje się publicystyczny lub czysto polityczny, zamiast być mądrym głosem w publicznej debacie, prowokować rozmowy lub tworzyć wspólnoty połączone czymś głębszym niż gniew, pogarda lub oburzenie. Tym gorzej, że przez tę reakcyjność ginie w tym teatrze metafora, intymność zamienia się w polityczny wiec a metafizyka w manifest. Szkoda, bo jeszcze poprzednie pokolenie reżyserów tworzących w nowej rzeczywistości po transformacji ’89 umiało połączyć bolesne ówcześnie wątki społeczne z przejmującymi historiami i prawdziwym spotkaniem z widzem.
Na szczęście polski teatr ma we krwi uważność na rzeczywistość wokół. Dlatego może uda mu się jeszcze odzyskać mądrość w kontakcie z tą rzeczywistością i stanie się głosem, z którym warto rozmawiać. Mamy świetnych aktorów i kult mądrej pracy na scenie, ciekawe tradycje estetyczne, które jeszcze są obecne i reinterpretowane przez młodych twórców. Jest więc może nadzieja, że nie wszystkie nurty naszego współczesnego teatru skręcą w ślepą uliczkę i niedługo z chaosu zaczną wyłaniać się nowe, silne i odważne głosy.
Mam nadzieję, że odwiedzicie kiedyś polski teatr i uda się Wam dostrzec w nim jakąś piękną perełkę (moje perełki to na przykład Cezary Tomaszewski, Anna Smolar, Paweł Sakowicz). Będę się wtedy bardzo cieszyć, bo mimo że jestem bardzo krytyczna wobec dzisiejszego polskiego teatru, zawsze będę miała do niego słabość, nawet jeśli bywa humorzasty i zagubiony.
Jeszcze jedno! Muszę wspomnieć, że przestrzenie polskich teatrów robią się coraz ciekawsze, coraz mniej hierarchiczne, otwarte na ludzi w każdym wieku – tworzone są miejsca łączące w sobie różne dziedziny sztuki, edukujące dzieci i młodzież, przyjemne do spędzania czasu i w tym wszystkim całkiem demokratyczne. Mam więc nadzieję, że będą wypełniane mądrą treścią i że to więcej niż moda.
1„Albośmy to jacy tacy“ jsou úvodní slova polské lidové písně krakowiak. Stanisław Wyspiański tato slova cituje v prvním dějství své hry Wesele (v českém překladu Veselka) z roku 1901, když se představují postavy dvou venkovských mladíků, kteří sami sebe popisují jako úžasné. Slova tedy nabývají patriotického významu, ovšem nikoliv cestou patosu, ale spíše ironie.
Drahé čtenářky, drazí čtenáři,
píšu Vám, abych trochu nastínila kontext současného polského divadla posledních let a zachytila povahu názorů, které na něj naši tvůrci mají. Musím vás upozornit, že nejsem divadelní kritička, a moje slova mají tudíž charakter spíše osobní než vědecký. Přesto se pokusím vše trochu uspořádat.
Bydlím a studuji ve Varšavě, tudíž vězte, že mým textem bude prosakovat varšavo-centrismus. Sami určitě dobře víte, že není možné držet krok s každým divadlem v zemi.
Jaké je tedy současné polské divadlo? Trochu líné, hodně ztracené. Má své silné a krásné tradice – dramatické i režijní – klasické i avantgardní. Má Mickiewicze, Wyspiańského, Witkacyho, Kantora, Grzegorzewského (a mnoho dalších!). Prožilo si už své – v naší historii vznikla přelomová dramata a inscenace, jejichž vliv dalece překročil samotné jeviště (slyšeli jste o premiéře Dziadů v režii Kazimierza Dejmka2 v roce 1967 ve Varšavě, které se staly impulzem pro studentské protesty a začátek Března 1968?).
Zdá se mi však, že současní tvůrci polského divadla se ztratili někde na půli cesty mezi vzdáním se tradice a hledáním nových výrazových prostředků. Částečně se zřekli starých dramat a známých scénických konvencí, aby je nahradili představeními, která bezprostředně korespondují se současnou společenskou situací, „patchworkovými” texty, často čerpajícími z diskurzu veřejné debaty nebo popkultury, performativními postupy přivezenými ze západu, postdramatickými tendencemi a autotematičností. Podle mého názoru touto změnou orientace získalo jedině polské taneční divadlo. Tomu se podařilo vyhnout se povrchnímu kopírování zahraničí, a naopak současné experimenty choreografů, které si získávají čím dál větší pozornost, jsou zajímavým a pěkným diváckým zážitkem.
Orientované na západní estetiku se divadlo střetlo se stále radikálnější konzervativní politickou situací v naší zemi a začalo se k ní vyjadřovat – bohužel ve většině případů hloupě a povrchně, s agresí namísto ochoty vést dialog. Za svou pravdu polské divadlo obvykle bojuje hněvem, vyostřuje veřejné konflikty a živí se jimi, čímž činí jakékoli porozumění nemožné. Zdá se, že současně také znecitlivuje diváka, způsobuje jeho apatii. Jednou z přelomových událostí takového divadla bylo Prokletí Olivera Frljiće ve varšavském Teatru Powszechném. Bylo to však spíše plácnutí do vody – inscenace způsobila hurikán, vyhrotila konflikt mezi pravicí a levicí a chvilku se stala hlavním tématem polského veřejného života, zanechala rozdělený status quo a následně utichla, jako by se nic nestalo, bez ohledu na následky.
Je to tím smutnější, že aktuálnost je v divadle cennou kvalitou. Naše divadlo k ní ovšem často dochází velmi zkratkovitou cestou, čímž se stává publicistickým či přímo politickým, místo aby bylo moudrým hlasem ve veřejné debatě, podněcovalo k diskuzi nebo tvořilo společnost spojenou něčím hlubším než hněvem, opovržením či rozhořčením. Je to tím horší, že kvůli této reaktivitě umírá metafora, intimita se stává politickou manifestací a metafyzika manifestem. Škoda, protože předchozí generace režisérů, která vstoupila do divadla po roce 1989, uměla spojit tehdy bolestné společenské problémy se silnými příběhy a se skutečným setkáním s divákem.
Naštěstí má polské divadlo v krvi vnímavost vůči světu kolem sebe. Proto snad bude schopné znovu získat moudrost v kontaktu s tímto světem a stát se hlasem, se kterým stojí za to hovořit. Máme skvělé herce a tradici chytré scénické tvorby, máme zajímavé estetické tradice, které jsou stále přítomné a reinterpretované mladými umělci. Existuje tedy naděje, že ne všechny proudy našeho současného divadla skončí ve slepé uličce a že se zanedlouho z chaosu vynoří nové silné a odvážné hlasy.
Doufám, že jednou navštívíte polské divadlo a objevíte v něm pro sebe nějakou krásnou perlu (mými perlami jsou například Cezary Tomaszewski, Anna Smolar, Paweł Sakowicz). Bude mě to těšit, protože ačkoli jsem vůči dnešnímu polskému divadlu značně kritická, budu pro něj mít vždycky slabost. I když bude rozmarné a ztracené.
Ještě jedna věc! Musím zmínit, že v poslední době se také proměňují samotná polská divadla. Stávají se méně a méně hierarchická, jsou otevřená lidem v každém věku – vznikají místa, kde se lze setkat s různými uměleckými druhy, se vzděláváním dětí a mládeže, místa, kde lze příjemně trávit volný čas a která jsou díky tomu všemu více demokratická. Doufám tedy, že se také naplní rozumným obsahem a stanou se víc než jen dočasným módním trendem.
2Kazimierz Dejmek (1924–2002) byl jedním z nevýznamnějších polských režisérů druhé poloviny 20. stol. Narodil se na Ukrajině v česko-polské rodině, s českým divadlem udržoval dlouhodobé styky, překládal z češtiny a v roce 1966 inscenoval v Divadle S. K. Neumana (dnes Divadlo pod Palmovkou) Život Josefa. Pozn. překl.